Kantelpunten zijn er vaak plotseling, maar ze zijn niet toevallig
Vuurwerk op oudjaarsavond is bijna voorbij. Vlees eten is over een poosje asociaal. En sinds een paar jaar dragen mannen massaal broeken met smalle broekspijpen. Onze sociale en economische systemen zijn veelal lange tijd in evenwicht en veranderen dan plotseling. Kantelpunten zijn soms zeer gewenst zoals de energietransitie. Soms willen we kantelpunten juist uitstellen zoals het uitsterven van diersoorten. Kantelpunten zijn er vaak plotseling, maar ze zijn niet toevallig. Je kunt ze gedeeltelijk voorspellen en je kunt ze versnellen en vertragen.
De smalle broekspijp als nieuw sociaal evenwicht
Kantelpunten in het brein
Onze eigen hersenen werken met heldere kantelpunten. Specifieke hersencellen, neuronen genoemd, ontvangen elektrische prikkels van andere neuronen tot een bepaalde hoeveelheid, en dan geven ze een elektrische prikkel door aan een ander neuron. Vervolgens gaat een elektrische prikkel door de zenuwen naar bijvoorbeeld de skeletspieren van je benen. Zo kom je letterlijk in beweging nadat delen van je motorcortex en je prémotorcortex in je brein geprikkeld worden. Er is een helder omslagpunt als binnen korte tijd voldoende elektrische stroompjes het neuron of de groep neuronen bereiken.
Kantelpunten in de natuur
Dat gebeurt ook in de natuur. Ondiepe heldere meertjes waar steeds meer stikstof en fosfaat in komt worden plotseling troebel. Dat komt omdat algen dan de overhand krijgen. Algen zorgen ervoor dat het water minder zonlicht doorlaat, waardoor planten minder makkelijk kunnen groeien. Als planten afsterven kunnen de watervlooien zich minder goed verschuilen voor vissen. Als de watervlooien de algen niet meer eten blijven er nog meer algen over en nemen zij de overhand. Martin Scheffer deed onderzoek naar omslagpunten bij ondiepe meertjes en diverse andere fysieke en sociale systemen. Hij betoogt dat voorafgaand aan een kantelpunt de veerkracht van een systeem sterk afneemt. Het is dan zichtbaar dat het systeem steeds minder makkelijk terugvalt in de evenwichtige situatie. Het kantelpunt komt er dan aan. Bijvoorbeeld als een flinke regenbui zorgt voor extra aanvoer van meststoffen in een meertje.
Kantelpunten in gedrag
Ook in sociale en economische systemen herkennen we kantelpunten. Zo had een enkeling 20 jaar geleden een mobiele telefoon en is nu iedereen 24 uur per dag bereikbaar. Verschillende onderzoeken laten zien dat voor een kantelpunt geen meerderheid nodig is. Als 10 tot 25% van de groep het nieuwe idee wil uitdragen dan is een kantelpunt niet meer af te wenden. De rest van de groep volgt dan automatisch. Onderzoekers wijzen erop dat mensen het niet leuk vinden om een impopulaire mening te hebben en automatisch op zoek gaan naar consensus. Als ze een nieuwe mening horen van meerdere anderen dan passen ze hun eigen mening aan. Ik verwacht overigens dat dit sneller gaat met onderwerpen waarover mensen zich nog niet duidelijk hebben uitgesproken dan over onderwerpen waar ze al sterk hun mening hebben gevormd en deze hebben gedeeld.
Vorige maand hoorde ik dat Volkswagen zich de komende jaren volledig gaat richten op elektrisch rijden. Dat gaat echt impact hebben op andere autoproducenten en op brandstofproducenten. De Dieselgate was achteraf mogelijk een moment waarop de bedrijfsvoering van Volkswagen moeizaam in het evenwicht van fossiele energiebronnen terugviel. Een ander mooi kantelpunt betreft de pensioenfondsen die in 2018 aankondigden niet meer te investeren in tabak en wapens. Pensioenfonds PMT gaat nog een stap verder en investeert niet meer in honderden niet-duurzame bedrijven. Dit is dus het nieuwe investeren!
Richt je op een kleine groep met gedragsinterventies
Voor maatschappelijke veranderingen moet je je dus richten op een deel van je doelgroep, niet op iedereen. De ‘usual suspect’ waar we soms wat op neerkijken, zijn enorm waardevol. Ontwikkel een op gedrag gerichte interventie die aansluit op motieven en weerstanden van een deel van de groep. En zorg dat dat deel zo enthousiast is dat ze het idee uitdragen naar anderen. Dit uitgangspunt kan ik heel goed toepassen in mijn praktijk van duurzame gedragsverandering, bijvoorbeeld bij afvalscheiding op scholen, aanleg van zonnepanelen door huiseigenaren en e-bike gebruik voor woon-werkverkeer.
Disclaimer smalle pijpjes
Er is wel een disclaimer. Zelfs na een kantelpunt is het niet zeker zo dat iedereen meebeweegt. Persoonlijk heb ik het niet zo op die smalle broekspijpjes. En zolang ik op ebay en marktplaats nog ouderwetse bootcut jeans en Hans Ubbink pakken kan vinden kan ik mooi wachten tot het wijde broekspijp evenwicht is hersteld.
