Kunstenaars hebben een evolutionair voordeel

Persoonlijk heb ik het niet zo op de zweverige taal die op de een of andere manier vaak is verbonden met kunst. Maar ik kan wel genieten van sommige kunst. En waarom we kunst soms mooi vinden is natuurlijk te verklaren vanuit de werking van hersenen. Daarom deel ik graag heldere antwoorden op interessante vragen zoals: Waarom maken mensen kunst? Wanneer vinden we kunst mooi? Voegt kunst iets toe aan de openbare ruimte?

Michelangelo’s ‘De schepping van Adam’, mogelijk met verborgen betekenis

Kunst en evolutie
Ruim 40.000 jaar geleden waren de hersenen van de mens ongeveer net zover ontwikkeld als nu. Homo Sapiens begonnen min of meer in dezelfde periode, op meerdere plekken in de wereld en onafhankelijk van elkaar kunst te maken. Andere soorten kunnen dat nog steeds niet, al kunnen we de bouwwerken van bijvoorbeeld buidelmezen of termieten wel mooi vinden. Kunst van onze vroege voorouders uitte zich in beelden en rotstekeningen gerelateerd aan voortplanting, jacht en spiritualiteit. Het is niet duidelijk waarom mensen rotstekeningen en beelden maakten. Misschien is ‘kunst’ ook slechts een interpretatie achteraf.

Kunst is een vorm van communicatie en heeft een rol in het functioneren van de maatschappij. Kunst heeft zelfs een evolutionair voordeel stelt hersenwetenschapper Dick Swaab in het prachtige boek ‘Ons creatieve brein’. Kunst is een uitingsvorm die in totalitaire regimes veelal verboden is. Voor individuen heeft het maken van kunst ook een voordeel. Mensen hebben een aangeboren bewondering voor iets wat knap gemaakt is. Schoonheid in kunst kan gezien worden als een indicatie van gezondheid, kracht en doorzettingsvermogen van de kunstenaar. Daarmee is de kunstenaar zelf dus aantrekkelijker als partner.

Mooi volgens onze hersenen
Hersenonderzoek laat zien dat plezierige esthetische ervaringen worden veroorzaakt in drie systemen: 1. het emotie-beloningssysteem, 2. het motorische systeem en 3. het betekeniscircuit. Het belonende systeem is vergelijkbaar met verliefdheid en gaat gepaard met afgifte van dopamine en endorfine. Het motorische systeem wordt waarschijnlijk geactiveerd via spiegelneuronen waarmee je letterlijk de actie in de afbeelding en de emotie van de schilder aanvoelt. Als je iets ontdekt in een schilderij dan maak je een beetje orde in de chaos. Dat geeft ook een prettig gevoel. Watson (samen met Crick ontdekker van de DNA-structuur) zei: ‘Die structuur was te mooi om niet waar te zijn’. In het Michelangelo’s schildering in de Sixtijnse Kapel ‘De schepping van Adam’ valt ook iets te ontdekken als je de vorm van God, de engelen en zijn cape bekijkt. Volgens sommigen komt de vorm overeen met een dwarsdoorsnede van het brein, het hart of de baarmoeder. Het schilderwerk krijgt daarmee een andere betekenis.

De waardering van kunst verschilt per persoon omdat ieder brein uniek is opgebouwd en gevuld met individuele ervaringen. De waardering van kunst heeft ook universele componenten die evenveel bijdragen aan de waardering van schoonheid als de individuele. Een groot deel van de universele kenmerken van schoonheid komen voort uit de biologie. Symmetrische gezichten representeren bijvoorbeeld gezonde personen. Componenten van schoonheid die wij als mens universeel waarderen betreffen onder meer de onderlinge verhoudingen volgens de Gulden Snede, (a)symmetrie, eenvoud en harmonie.

Ook de omgeving bepaalt hoe mooi we kunst vinden
We vinden eten lekkerder als we dineren met zwaarder bestek. We vinden mensen aantrekkelijker als ze meer status hebben. Ook de waardering van kunst staat niet op zich maar wordt mede bepaald door de context. We vinden schilderijen mooier als het letterlijk wordt aangeprezen als ‘kunst’. Als duidelijk is dat iets gemaakt is door een bekende kunstenaar dan wordt het werk aantrekkelijker gevonden. Ook als het zeer kostbaar is of als er een mooi verhaal over het kunstwerk of de kunstenaar is vinden we het kunstwerk aantrekkelijker. Kortom, de waardering van een kunstuiting is mede afhankelijk van de context. Dat is natuurlijk niets nieuws als je iets begrijpt van beïnvloeding.

Mooie kunst heeft hetzelfde effect als het gezicht van jouw geliefde
Professor Zeki van de Universiteit van Londen onderzocht in 2011 wat een mooi schilderij voor effect heeft op de hersenen. Het bleek dat als je naar kunst kijkt, of dat nu een landschap is, een stilleven, abstracte kunst, of een portret, er veel activiteit te zien is in het deel van de hersenen dat gerelateerd is aan genot. De toevoer van bloed naar de hersenen werd groter naarmate de proefpersoon aangaf het schilderij mooier te vinden. Wanneer testpersonen keken naar schilderijen die ze zelf het mooist vonden, verhoogde de bloedtoevoer naar de hersenen met 10 procent. Dat effect is vergelijkbaar met een situatie wanneer iemand naar zijn geliefde kijkt.

Kunst inzetten voor gedragsbeïnvloeding in de openbare ruimte (?)
In hoeverre iemand kunst in zijn omgeving mooi vindt is dus gedeeltelijk vooraf in te schatten, maar ligt ook aan je eigen genetische kenmerken en je ervaringen. Voor beïnvloeding van gedrag kan kunst ook een rol hebben. Bijvoorbeeld om een boodschap opvallender te maken, zoals is gedaan door een lichtbundel te laten aangeven hoe hoog het water komt is opvallender of een beeld met een bootje op een schoorsteen (Noordoostpolder) is opvallender en blijft beter bij. Ook architectuur zelf heeft veel effect op de manier waarop je de omgeving ervaart. In een lelijke omgeving wordt de motorcortex geactiveerd en ga je letterlijk weglopen, nog voordat je je daarvan bewust bent. Andersom kan je ook met kunst zorgen dat mensen langer blijven, wat interessant is voor bijvoorbeeld marktplaatsen of winkelgebieden. Voor het creëren van een bepaalde sfeer in een omgeving, en daaraan gekoppeld gedrag kan kunst een rol hebben. Zo is bekend dat in een omgeving met veel natuurafbeeldingen mensen minder afval op de grond gooien. Kunst heeft invloed op gedrag in de omgeving. Misschien is het interessant om in kunst opdrachten in de openbare ruimte iets op te nemen over het gewenste gedrag in de omgeving dat de kunstenaar moet uitlokken. Of is het dan geen kunst meer?