Zijn we dan toch niet zo slim?
Onze soort heeft veel bereikt doordat we zo goed kunnen leren. We leren door evolutie, persoonlijke ervaringen en door voort te bouwen op andermans ervaringen. Dat heeft ons veel goeds gebracht zoals boeken, internet en chai latte. Toch lukt het onze soort niet goed om mondiale problemen op te lossen, zoals achteruitgang van biodiversiteit en corruptie. Zijn we dan toch niet zo slim? Dit is maar op één manier op te lossen. We moeten leren hoe we reageren op verschillende prikkels en we moeten daar slim op inspelen.
Evolutionair leren door try and error
Onze hersenen zijn een overblijfsel van eindeloze try and error. Iedere keer dat een kleine afwijking succesvol was kwam er een nieuw laagje bij. Zo werkt evolutie. Er is geen doel. Wat goed werkt in de gegeven situatie, dat blijft. De rest verdwijnt. Evolutie gaat heel langzaam. Ons brein is al tienduizenden jaren bezig om suikers te vinden. Dat is nuttig als koolhydraten schaars zijn en je hard moet rennen om een konijn te vangen. Maar sinds de jaren 80 staat er op iedere hoek van de straat een snackbar of supermarkt. Dan leidt de suikerbehoefte in ons brein tot obesitas.
Persoonlijk leren door te ervaren
In korte tijd leren onze hersenen wat effectief is en wat niet, doordat we dat zelf ervaren. Hard huilen werkt bijvoorbeeld heel goed als je een baby bent en je honger hebt. Als je ouder bent werkt dat minder goed voor voedsel, maar nog wel voor aandacht. De perfecte passes van Messi zijn onder meer het resultaat van een enorm leerproces van het motorische geheugen. Door positieve feedback op succesvol gedrag worden deze patronen (en daarmee de zenuwverbindingen) sterker in de hersenen.
Maatschappelijk leren door te kopiëren
Mensen leren ook van elkaar. We zijn heel goed in afkijken. We kopiëren voortdurend het gedrag van onze ouders, vakgenoten, mensen met aanzien en van de massa. Er is geen andere logische verklaring voor de populariteit van Uggs of de aanwezigheid van zoveel baardmannetjes in koffietentjes. Dit leerproces levert ook nuttige resultaten. We hebben vele inzichten door kunnen geven en letterlijk kunnen voortbouwen op eerdere ervaringen van Isaac Newton, Johannes van der Waals en Christiaan Huygens. Daarom hebben we nu vliegtuigen, internet, medicijnen en mobiele telefoons. We hebben ons eigen DNA in beeld gebracht en we kunnen naar planeten reizen. Er lijkt geen grens aan het voortbouwen op elkaars ervaringen.
Waar ligt de grens?
Voor sommige problemen zou je willen dat we wat sneller leren van elkaar, bijvoorbeeld bij het tegengaan van biodiversiteitsafname, klimaatverandering, luchtvervuiling, energieschaarste, pandemieën, discriminatie, corruptie en dictaturen. Dat is lastig voor ons als mens omdat de kern van dit soort problemen niet goed aansluit bij de manier waarop onze hersenen werken. Vooral problemen die voor veel mensen gelden, die langzaam erger worden, die complex zijn en waar geen concreet handelingsperspectief is kunnen we niet goed oplossen. En daarmee zijn we terug bij het evolutionaire leren. De hersenen van onze soort reageren vooral op alles wat dichtbij is en wat op korte termijn speelt. Hoe concreter hoe beter. Voor ons brein is ‘het klimaat’ of ‘de maatschappij’ gewoon te vaag. Er komen te weinig prikkels in het brein, er komt geen actie. Niemand slaat vrijwillig de kerst met familie over iets te doen voor het klimaat.
Oplossing liggen in het begrijpen van het brein
De snelheid waarmee onze omgeving verandert en waarin mondiale knelpunten ontstaan kunnen onze hersenen al lang niet meer bijbenen met evolutie. Om de huidige maatschappelijke problemen op te lossen moeten we de komende decennia vooral leren van mensen die menselijk gedrag goed begrijpen en kunnen vertalen naar effectieve inrichting, beleid en communicatie. Als we goed inspelen op waar mensen echt gevoelig voor zijn, dan lokken we automatisch duurzaam, eerlijk, veilig en gezond gedrag uit. Enkele voorbeelden:
Op het gebied van klimaatverandering kiezen overheden massaal voor de verkeerde prikkels. Verhalen over overstroming van eilanden die we niet kennen en lange termijn risico’s hebben geen effect op de hersenen van Nederlanders. Er wordt door de rijksoverheid een klein beetje angst opgewekt zonder echt handelingsperspectief. Tegelijkertijd is het tracébesluit voor de verbreding van de A27 alsnog goedgekeurd door de minister en voert de staat een rechtszaak tegen Urgenda omdat ze haar eigen afspraken niet wil nakomen. Voor de hersenen van burgers en bedrijven zijn dat dus achtereenvolgens vage signalen (‘het klimaat’), angst voor de gevolgen (die we ofwel negeren, ofwel leidt tot passiviteit) en ongeloofwaardige signalen (eigen beleid niet uitvoeren). Als je wilt dat burgers en bedrijven massaal klimaatvriendelijke gedrag vertonen maak dan vliegtickets duurder dan treintickets, neem isolatie op in omgevingsvergunningen, biedt burgers een overzichtelijke top vijf van acties tegen klimaatverandering en werk samen met Johan Vollenbroek en Marianne Minnesma in plaats van tegen ze te procederen.
De afname van biodiversiteit in Nederland is een gevolg van o.a. de intensieve veehouderij. Door monocultuur van Engels raaigras, lage grondwaterstanden, emissies van voedingstoffen en bestrijdingsmiddelen en door maaibeleid gericht op maximale opbrengst van gras blijft er weinig over voor zoogdieren, vogels en insecten. Om de ernst een beetje in perspectief te plaatsen: In Ermelo is één veehouder die meer stikstof uitstoot dan de 100 km/uur maatregel op snelwegen in heel Nederland oplevert, becijferde De Groene Amsterdammer. In Nederland is het voor veehouders lastig concurreren met de mondiale markt voor export van vlees. De hersenen van de veehouder leggen prioriteit bij zo veel mogelijk productie. In een stressvolle tijd zal iemand minder creatief worden en alleen nog maar doen wat hij of zij al deed. Wat dan niet werkt is om agrariërs via voorlichting en bewustwording te vragen om vrijwillig te helpen om de natuur te herstellen. Wat wel werkt is om in te spelen op het brein van de veehouder en vanuit Rijk, Provincie of Waterschap een aanbod te doen dat financiële zekerheid geeft en direct leidt tot natuurbescherming. Bijvoorbeeld door de grootste vervuilers verplicht uit te kopen of door een deel van de percelen in de waterschapsbelasting aan te slagen in de categorie natuur, mits daar natuur wordt verbouwd.
Dan een voorbeeld op het gebied van corruptie. Het is deze maand precies 10 jaar geleden dat Rusland en Qatar uit de enveloppe van Sepp Blatter kwamen om het WK voetbal in 2018 en 2022 te organiseren. Inmiddels is bekend dat dit het resultaat was van grootschalige omkoping van de leden van het uitvoeren comité van de FIFA. De stemming was anoniem. Er was geen stemverklaring of verantwoording van de keuzes. Er waren geen criteria waar het bid op werd getoetst en gewogen, alleen de persoonlijk voorkeur van 22 oude mannen telde. De ethische commissie was buitenspel gezet. De prikkels in de besluitvorming waren perfect gericht op maximale corruptie. Als je de besluitvorming echt transparant maakt dan stopt de corruptie. Je krijgt zelfs andere bestuurders en bestuurders.
Liever Midas Dekkers dan Albert Einstein
Zoals gezegd bouwen wij voort op de kennis van mensen zoals Albert Einstein, Anthonie van Leeuwenhoek en Rem Koolhaas. Daarmee hebben we veel bereikt. Maar voor het oplossen van de mondiale problemen waar onze generatie voor staat, moeten we vooral kijken naar mensen die menselijk gedrag blootleggen zoals Victor Lamme, Daniel Kahneman en Midas Dekkers. Als we deze inzichten vertalen naar beleid, communicatie, besluitvorming, kortom de inrichting van onze samenleving, dan kunnen we blijven voortbouwen op onze voorouders.
Persoonlijke toevoeging over mijn brein
Ik heb veel geleerd van vele fantastische wetenschappers. Daardoor kan ik aardige artikelen schrijven. Maar ik ben ook gebonden aan wat ik wel en niet ontwikkeld heb in de afgelopen jaren. Dankzij de ZN redacteuren komt dit artikel bij 5.000 lezers terecht. Mijn brein is helaas nogal onhandig met sociale media. Misschien kan ik een beetje leunen op jouw ervaring met de verspreiding van dit artikel via sociale media?
Veel dank.
Anjo Travaille
